Khát vọng mang tên Nguyễn Một

Chiều nay có gì mà trái tim tôi trĩu nặng?! Tôi nhắc ghế ngồi sát bờ nước của quán Ven Sông và gọi ly cà phê. Không gian chiều xế xứ Quảng với những dải màu sậm hòa quyện trên nền trời luôn khiến dòng suy tưởng con người quay vào bên trong tâm hồn mình.

Nhà văn có giọng điệu riêng

Sông Túy Loan ở đoạn cong hạ lưu này cũng đang oặn chậm, thâm trầm, dòng nước lặng lờ như người tuổi đã vào thu, vừa trải qua vừa gác lại một thời ghềnh thác. Sông Túy Loan muôn đời in bóng núi lặng im. Núi Phước Tường muôn đời soi mình trong dòng nước lặng im. Lắng. Lắng hết lại những cát đỏ bùn nâu một quãng đời sông mang nặng, một đoạn đời núi cưu mang.

Tôi cố quay về thực tại với bức tranh non nước hữu tình nhưng có gì đó cứ níu trái tim tôi trĩu xuống. Bến Đình cổ là điểm dừng tạm thời khi đoàn công tác vừa bay từ Hà Nội vào và tôi biết mình đang ở rất gần với Mỹ Sơn, rất gần với nơi miệt quê A Đông, Xuyên Phú, Đức Dục (Duy Xuyên). Tôi cố hình dung đến mảnh sân trăng, đến cây cau cô độc và căn hầm ẩm ướt dưới gốc cây tre già, nơi ấy có cái chết ám ảnh của người mẹ bạn thân của tôi, nhà văn Nguyễn Một.

Dường như có một thứ định mệnh nghiệt ngã nào đó dồn chứa sự phi lý của chiến tranh vào viên đạn lạc đã khiến cậu bé Nguyễn Một chưa đầy 4 tháng tuổi một đêm thức dậy khóc thét lên khi thấy trên người mình ướt đẫm máu và óc não của người mẹ yêu. Và cuộc đời cậu bé miền Trung ấy, cuộc đời của người bạn rất thương của tôi ấy, mãi mãi là một vết thương, một vết thương không bao giờ lành miệng.

Phải chăng cái "chân lý lớn sơ khai" mà Faulkner muốn một người viết văn cần có đã sớm được đặt vào tâm hồn bạn tôi, hiến trái tim nhạy cảm của bạn tôi cho "mặt đất trầm trọng và đau thương" mang hình tia chớp như nhà thơ Trần Mạnh Hảo ví von, hiến những dòng suy tư, những "nỗi buồn mồ côi" của bạn tôi cho ngôi nhà buồn mang tên văn chương này?! Vậy đó mà Nguyễn Một ngay từ những trang văn đầu tiên đã trở thành nhà văn hồi ức; một giọng điệu chầm chậm, kéo dài, thấm đẫm nỗi buồn thương với trữ lượng hồi ức nặng dày.

Ông là nhà văn có giọng điệu riêng, nhiều người đọc trong giới cho rằng không cần xem tên vẫn biết đó là Nguyễn Một. Hầu hết kết cấu truyện ngắn của ông đều chứa một tỉ lệ các thành tố ký ức khá lớn. Nhân vật trung tâm trong các tác phẩm của Nguyễn Một vì vậy khá riêng. Đó là nghệ thuật gắn kết con người với không gian, thời gian quá khứ (đa phần đã diễn ra trên quê hương Quảng Nam và vùng đất Đồng Nai, nơi ông đang sinh sống).

Những biến cố, xung đột thường hòa quyện, gợi dẫn, nối kết chặt chẽ, nặng về nhân hơn là quả, nặng về khát khao có được cuộc sống lương thiện, bình an hơn là chìm ngập trong bi kịch thời cuộc. Hướng tới sự lương thiện, hướng tới sự bình an thật sự bên trong tâm hồn không chỉ xác định, gọi tên nhân vật trung tâm mà còn tăng thêm nội quan cho các phát ngôn nghệ thuật của ông. Hầu hết các truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Một đều mang giọng điệu riêng, chẳng hạn: "Miền Đông", "Trước mặt là dòng sông", "Xứ người", "Như là cổ tích", "Viễn xứ", "Giấc mơ bay", "Chim bay về núi", "Lửa bên sông", "Vũ điệu trên đỉnh Kung Pô"...

Tôi quen Nguyễn Một từ tháng 8-1998, trong Hội nghị Viết văn trẻ, cùng là những thanh niên nghèo khổ trong Nam lần đầu đi tàu lửa ra Hà Nội, ngơ ngác với thủ đô ngàn năm văn hiến. Cùng ở miền Đông, cùng cảnh ngộ, cùng đam mê và cùng gặp nhau trong nhiều điểm nhìn nên chúng tôi nhanh chóng trở nên thân thiết.

Một phần tư thế kỷ trôi qua, lứa bạn cầm bút một thời "bên trời lận đận" ấy giờ đã thành ông, thành bà, sự nghiệp cũng theo ngày tháng mà dày lên. Ngày nay, nhà văn Nguyễn Một đã là Ủy viên Hội đồng Văn xuôi - Hội Nhà văn Việt Nam, có trong tay một gia tài văn chương khá đồ sộ. Ba quyển tiểu thuyết của Nguyễn Một thật sự tạo được ấn tượng trên văn đàn, trong đó "Đất trời vần vũ" đoạt giải C cuộc thi tiểu thuyết Hội Nhà văn 2010; "Ngược mặt trời", NXB Hội Nhà văn - 2012, đã được dịch sang tiếng Anh và phát hành tại Mỹ; "Từ giờ thứ sáu đến giờ thứ chín", NXB Hội Nhà văn - 2023, vừa ra mắt tại Hà Nội.

Tấm lòng người cậu và khát vọng vươn lên

Không chỉ khoái văn chương, tôi còn khoái Nguyễn Một với những chính kiến mạnh mẽ nơi con người ông. Chẳng hạn, có lần ông phát biểu: "Khi con người bị phá vỡ những không gian sống tinh thần đầy huyền thoại quanh mình, con người sẽ trở nên tàn bạo với thiên nhiên và đồng loại của mình!" hoặc "Có thể sai nhưng đừng ác, có thể ghét nhưng đừng hận thù"… Có gì đó thật sự chạm đến tầng sâu của cuộc sống, không đơn giản mà có được nhận thức đó!

Cuộc đời "lên bờ xuống ruộng" của Nguyễn Một đã dạy ông nhiều thứ. Sau khi mẹ mất, Nguyễn Một được ông bà ngoại nuôi. Ông bà rất mực thương yêu và hiểu rõ cháu mình ngay từ nhỏ. Có lần Nguyễn Một kể: Ông ngoại thấy cháu bần thần trước mấy bông hoa bù xít nên buông lời: "Đời người nông dân mà thương cây cỏ dại!". Vừa là lời trách nhẹ cũng vừa gợi lên một đoán định "sẽ khổ tâm" trong cuộc đời của đứa cháu mình thương quý. Quả vậy!

"Không biết có phải sinh ra đã có tâm hồn đa cảm mà đời tôi luôn băn khoăn những chuyện không đâu vào đâu! Có những chuyện đối với nhiều người không đáng buồn, tôi cũng buồn. Có những chuyện đối với nhiều người không đáng vui, tôi thấy vui. Yêu ai yêu đến tận cùng, ghét ai ghét cay ghét đắng, ghét không thèm nhìn mặt…

Tính khí khác thường của tôi khiến ông chủ, cũng là người bạn của tôi - doanh nhân Trần Bá Dương nhận xét: "Tay nhà văn này bị rối loạn ranh giới cảm xúc!". Câu nhận xét thông minh bắt đúng bệnh của ông ấy khiến tôi giật mình!...". Là Nguyễn Một tự nói về mình như thế, người bạn viết bài này cũng thấy thế và hiểu đó là "triệu chứng" của một nhà văn đa cảm. Chắc chắn bạn tôi sẽ còn đi thật xa, vươn thật cao.

Quãng thời gian bạn tôi sống với người cậu Nguyễn Hai (Nguyễn Viết Khóa) mang nhiều ý nghĩa đặc biệt, góp phần hình thành nên một nỗi khát vọng mang tên Nguyễn Một ngày nay (cậu Hai đã qua đời vào ngày 19-5-2023, nhằm mùng 1 tháng 4 năm Quý Mão, hưởng thượng thọ 86 tuổi). Tôi cứ nhớ mãi câu chuyện khi Nguyễn Một còn ở Rừng Lá, chính cậu Hai đã bán cái sườn xe đạp lấy tiền cho cháu đi thi vào Trường Trung học Sư phạm Bà Rịa.

Cái giỏ lác rách với mấy con cá khô, 2 ký gạo cùng tấm lòng của người cậu ấy đã tạo ra bước ngoặt đầu tiên khiến con sóng khát khao Nguyễn Một bừng thức. Nguyễn Một đã đi, đã ước mơ, đã nỗ lực không ngừng nghỉ và đã dấn thân ném mình vào bão tố cuộc đời cho đến tận bây giờ.

Khi yêu cầu nói gì đó về cậu, Nguyễn Một chỉ nghèn nghẹn, rưng rưng: "Với nửa con mắt lờ mờ, cậu tôi dắt gia đình đi qua cơ cực của chiến tranh và thời bao cấp nghèo đói…".

Nhà văn Nguyễn Một trong một lần trả lời báo chí. (Ảnh do nhân vật cung cấp)

Những nỗi đau không bao giờ nguôi

Chơi lâu với Nguyễn Một, tôi mới hiểu ánh mắt thật buồn của bạn được giấu kín đáo bởi đôi môi luôn cười và những câu trào phúng thông minh. Ám ảnh chiến tranh, ám ảnh cái chết của mẹ thì đành rồi, nhìn sâu vào đôi mắt ấy, tôi còn nhận ra đầy ứ nỗi ưu tư thời cuộc.

Tình cờ mà tôi được Nguyễn Một cho xem một bức thư gửi người thân cũ. Tôi đọc nhớ từng lời và thương bạn mình hơn: "… Những ám ảnh của chiến tranh theo suốt trong các giấc mơ của đời tôi. Khi đã lớn lên trong đói nghèo bệnh tật chúng tôi đã sống nhờ vào những giai điệu buồn bã như thân phận của dân tộc tôi, đất nước tôi. Ở cái thế giới này, ai gặp tôi cũng hỏi: Lúc này làm ăn có khá không? Tôi buồn kinh khủng em ạ! Sao không ai hỏi: Con người có làm gì để thế giới vật chất này bớt hận thù không?…".

Chiều nay có gì mà trái tim tôi trĩu nặng?! Tôi lại nhắc ghế ngồi sát bờ nước của quán Ven Sông và đọc tiếp tiểu thuyết dày hơn 300 trang của Nguyễn Một, quyển "Từ giờ thứ sáu đến giờ thứ chín". Theo một dụ ngôn từ Kinh Thánh thì tiêu đề này có nghĩa là thời đen tối, thời đoạn "mặt trời trở nên u ám".

Cũng là đề tài chiến tranh nhưng Nguyễn Một thực sự có một góc nhìn khác - góc nhìn đa góc nhìn. Kể ra giờ đây, khi chiến tranh đã chấm dứt gần nửa thế kỷ, khi đã có độ lùi vừa đủ để chúng ta có được cái nhìn vơi nhẹ định kiến thì sự ra đời của quyển sách có thể gọi là hợp thời, hợp lý. Lại vẫn nặng dày hồi ức nhưng Nguyễn Một không phán xét, không thù hận, ông viết như là một cách để lịch sử tự giãi bày.

Những thành bại, đau đớn, nhuốc nhơ và cả những phi lý ở cả hai phía tự bộc lộ như nó vốn có. Chính điều đó đã giúp quyển tiểu thuyết trở nên sinh động, hấp dẫn, không bị "phẳng" như một số tác phẩm đương thời.

Gấp quyển sách lại rồi mà tôi vẫn ám ảnh những cái chết của ba đứa con ông Ruộng: Trần Viết Trì, Trần Viết Giang và Trần Viết Thủy. "Họ chết trong tư thế chĩa súng vào nhau" và đám tang chung của ba anh em họ, hai lính Việt Nam Cộng hòa và một Việt Cộng, thật sự câu chuyện đã khiến nỗi đau lớn hơn, quặn hơn, gây nhiều ưu tư hơn.

Chưa hết, tiền tử tuất của hai ông anh lại được ông Ruộng quyết định dùng mua giấy hoãn dịch cho người em trai cuối cùng của gia đình… Riêng đoạn này thôi, kịch tính và chất bi thương điển hình của nó đã là một quyển tiểu thuyết nặng ký.

Sự an bài hậu chiến với các nhân vật ở nhiều tuyến của tác phẩm khiến tôi liên tưởng đến mặt nước được phả lặng sau cơn sóng gió dữ dội. Lặng nhưng vẫn còn đó, mãi mãi còn đó, bên trong nó, những nỗi đau không bao giờ nguôi ngoai. Và, sau quyển tiểu thuyết "Từ giờ thứ sáu đến giờ thứ chín" này, tôi càng thấy rõ hơn, trân quý hơn, nể phục về nỗi khát vọng mang tên nhà văn Nguyễn Một.

Nhà văn Nguyễn Một

Nguyễn Một cũng là nhà văn có "số má" trong dòng truyện ngắn đương đại, với 3 tập sách xuất bản vừa đủ khẳng định một tài năng: "Tha hương", NXB Đồng Nai - 1996; "Vũ điệu trên đỉnh Kung Pô", NXB Thanh Niên - 2001; "Như là cổ tích", NXB Hội Nhà văn - 2005.

Một thời làm phóng viên Báo Tiền Phong đã giúp ông có 3 tập bút ký: "Quà của đất", "Giữa đời thường", "Dòng sông độ lượng". Ngoài ra, Nguyễn Một còn có 2 kịch bản phim tài liệu: "Câu chuyện bên một dòng sông", "Hành trình ước mơ" và 5 tập truyện ký thiếu nhi: "Hoa dủ dẻ", NXB Kim Đồng - 1997; "Năm đứa trẻ xóm đồi", NXB Kim Đồng - 1999; "Màu hoa trắng", NXB Kim Đồng - 2001; "Long lanh giọt nắng", NXB Kim Đồng - 2003; "Mùa trái chín", NXB Kim Đồng - 2004...